عناصر چهارگانه علاوه بر تاثیرات مستقیم بر چگونگی انتخاب راهکارهای اقلیمی موثر در معماری، مزاج فضاهای محل زندگی ساکنین را تحت تاثیر قرار می دهند. مزاج فضا، باعث شکل­گیری شاخصه­هایی متفاوت در هر اثر معماری از جمله معماری خانه­ های بافت تاریخی بوشهر شده است. در این تحقیق با انتخاب خانه­های بافت تاریخی بوشهر به عنوان جامعه آماری، شاخصه­ های مزاجی فضاهای آن از نظر چگونگی تأثیرگیری از عناصر چهارگانه محیط مورد واکاوی قرار گرفته شده است. این مهم با بررسی خصوصیات مزاجی هر فضا با مطالعه میزان حضور شاخصه­ های چهارگانه محیط به عنوان نماینده چهار مزاج اصلی، یعنی عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش، بر فضاهای خانه که هر یک به عنوان نماینده­ای از مزاج­های اصلی هستند، انجام شده است. این تحقیق به دنبال این است که چگونه می توان مزاج فضاهای خانه را بر اساس میزان حضور عناصر چهارگانه تحلیل نمود؟ و خصوصیات مزاجی فضاها در خانه های تاریخی بوشهر چگونه است؟ روش تحقیق در این پژوهش، روش توصیفی، توصیفی-تحلیلی و تحلیل محتوای منابع جهت شناخت منابع و مبانی نظری است؛ تحلیل داده­ ها جهت واکاوی خانه­ های بافت تاریخی بوشهر در دو شیوه کل­نگر (قیاسی) و تحلیل جزئیات در جهت رسیدن به یک نتیجه کل (استنتاجی) صورت پذیرفته است. برای بررسی و مطالعه مزاج خانه­های بافت تاریخی شهر بوشهر، 16 خانه با زیربناهای متنوع، انتخاب شده است، و در هر خانه، هر یک از فضاها و خصوصیات کالبدی، فضایی، رفتاری و محیطی آن بررسی شده تا بتوان به نتایج مزاجی فضاهای دست یافت. برای مزاج­سنجی فضاها، میزان و کیفیت هر یک از عناصر چهارگانه عددگذاری شده و سپس با توجه به چگونگی حضور این عناصر در هر یک از فضاها به تعیین مزاج آن فضا منجر شد. با توجه نتایج؛ مزاج فضاهای سکونتی اصلی، متعادل، گرم و گرم ­و خشک است؛ مزاج فضاهای سکونتی فرعی سرد است؛ مزاج فضاهای سکونتی باز، گرم و مرطوب است؛ مزاج فضاهای ارتباطی متعادل است و فضاهای خدماتی مزاج سرد دارند. مهمترین نتیجه این پژوهش بررسی وجود تنوع در مزاج فضاهای خانه،­ در بافت تاریخی بوشهر است، به طوری که هر یک از فضاها، متناسب و مناسب با چگونگی سکونت و فعالیت ساکنان در آن شکل گرفته است و افراد می­توانند بر اساس نیاز جسمی و روانی خود در فضاهای خانه بوشهر سکونت کنند.

در معماری خانه های تاریخی، محیط، علاوه بر تأثیرات مستقیم بر چگونگی انتخاب راهکارهای اقلیمی مؤثر، مزاج فضاهای محل زندگی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. پژوهش حاضر در راستای شناخت محیط خانه های تاریخی بوشهر و چگونگی تأثیرات آن بر مزاج فضاست. این تحقیق با هدف یافتن عواملی در معماری خانه ­های تاریخی بوشهر که ناشی از تأثیرات محیط بر مزاج آن از طریق شناخت خصوصیات مزاجی هر فضا با مطالعه میزان حضور شاخصه ­های چهارگانه محیط به عنوان نماینده چهار مزاج اصلی بر فضاهای خانه انجام شده است. در مسیر تحقیق شاخصه­ های چهارگانه محیط یعنی عناصر چهارگانه آب (رطوبت زمین و شرجی)، باد (جریان هوا)، خاک (ساختمایه و ارتباط با زمین) و آتش (آفتاب)، هر یک به عنوان نماینده­ای از مزاج ­های اصلی، در نظر گرفته شده اند. چگونگی تأثیرات محیط بر مزاج فضا و اثر آن بر معماری خانه­های تاریخی بوشهر به عنوان پرسش اصلی و نحوه تأثیرات هر یک از شاخصه­های چهارگانه محیط بر مزاج فضا به عنوان سؤالات مبنایی جهت رسیدن به نتایج تحقیق است. در مسیر تحقیق 16 خانه­ در بافت تاریخی بوشهر به عنوان جامعه آماری جهت واکاوی شاخصه­ های مزاجی آن ازنظر چگونگی تحت تأثیر قرار گرفتن از عناصر چهارگانه در نظر گرفته شده است. انتخاب نمونه ها برحسب پراکندگی آن ها در سطح چهار محله تاریخی بوشهر، متراژ متفاوت آن ها، تعداد طبقات گوناگون و فاصله هرکدام تا دریا انجام شده است. روش تحقیق این پژوهش از منظر هدف کاربردی و از منظر روش در مطالعات پیشینه تحقیق، توصیفی-تحلیلی می باشد. گردآوری داده های تحقیق به صورت میدانی در حوزه شناخت خانه های سنتی بوشهر و کتابخانه ای می باشد. تجزیه تحلیل جهت رسیدن به نتایج تحقیق به روش کمی و کیفی انجام گرفت. تحلیل داده­ها، جهت واکاوی خانه­های بافت تاریخی بوشهر در دو شیوه کل­نگر (قیاسی) و تحلیل جزئیات در جهت رسیدن به یک نتیجه کل (استنتاجی) در نظر گرفته شد. مهم ترین نتیجه این پژوهش وجود تنوع در مزاج فضاهای خانه، در بافت تاریخی بوشهر است، به طوری که هر یک از فضاها متناسب و مناسب با چگونگی سکونت و فعالیت ساکنان در آن شکل گرفته است و افراد با مزاج ­های متنوع می­توانند بر اساس نیاز جسمی و روانی خود در فضاهای خانه سکونت کنند. معماری خانه در بافت سنتی بوشهر در تعامل با محیط و انسان در عین تنوع یک کلیت را شکل داده است.

بیان مسئله: بوشهر درکرانة شمالی خلیج فارس یکی از بحرانی ترین اقلیم های گرم و مرطوب ایران است. همواره، تهویة طبیعی یکی از روش های متداول تأمین آسایش حرارتی ساکنان بوده است. معماری بافت تاریخی بوشهر به دلیل درون گرایی و برون گرایی توأمان و بهره گیری از انواع فضاهای نیمه باز درونی و بیرونی نمونه ای شاخص در معماری ایران است. یکی از فضاهای نیمه باز مؤثر در تهویة طبیعی، طارمه است. این پژوهش درصدد است با مبنا قرار دادن طارمه و پارامترهای آن به بررسی تهویه، در فضای مسکونی بوشهر بپردازد. هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تهویة طبیعی ناشی از پتانسیل های طارمه صورت گرفته است. روش پژوهش: به منظور تحقق اهداف پژوهش با روش تحقیق ترکیبی، ابتدا با استفاده از بررسی میدانی، مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک بناهای تاریخی، داده های 29 بنای طارمه دار که واجد ارزش تاریخی و ثبت در میراث فرهنگی بوشهر هستند را جمع آوری کرده است. در ادامه، با استفاده از راهبردی تجربی، متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر کیفیت تهویة طبیعی شناسایی و متغیرهای وابسته توسط دستگاه های دقیق دیجیتال در یک نمونة موردی (عمارت دهدشتی) اندازه گیری و سپس داده های آن برای اعتبارسنجی نرم افزار مورد استفاده قرار گرفته است. پس از اعتبارسنجی نرم افزار، شبیه سازی مدل ها در نرم افزار cfd Autodesk 2018 و با تکیه بر روش 1CFD صورت گرفته است. سنجش شبیه سازی مدل های طارمه به صورت درونی، میانی و بیرونی برای مؤلفه های سرعت جریان و عمر هوا و نیز کلیات گردش باد، با لحاظ کردن اجزای پایه ای معماری شامل: ابعاد و اندازه (طول، عمق)، تأثیر اتاق و بازشو (با بازشو و بدون بازشو)، مکان بازشو اتاق، تعداد و فاصلة بین ستون ها و فرم قرارگیری آن ها در بنا (خطی، L-شکل، Uشکل و 4طرفه)، انجام شده است. نتیجه گیری: نتایج نشان می دهد، «طارمة درونی» به فرم خطی در حالتی که جزئی از مساحت حیاط است، بیشترین و طارمه 4طرفه، کمترین سرعت جریان هوا در حیاط و فضای نیمه باز را دارد. اهمیت و تأثیر تغییرات توده به مراتب بیش از سایر مؤلفه ها است. گردش باد در محدوة میانی کمتر و به سمت جداره ها بیشتر می شود. و طارمة درونی Uشکل بیشترین سرعت را در اتاق ایجاد کرده است. با کاهش تعداد ستون ها و افزایش ابعاد ستون ها در طارمه، سرعت جریان هوا در فضای طارمه کاسته می شود. با افزایش ارتفاع از طبقه همکف به اول و دوم در تمامی حالت ها سرعت جریان هوا در طارمه بیشتر می شود. در «طارمة میانی» عمق مهم ترین عنصر کالبدی مؤثر بر تهویه است و افزایش عرض طارمه سرعت جریان هوا تا حدودی کاهش می یابد. افزودن «طارمه های بیرونی» باعث بهبود قابل توجه در کیفیت هوای فضای نیمه باز بیرونی شده است. از منظر عمق، عمق متناسب برای طارمه5/ 3 و فرمL-شکل بهینه ترین تهویه را از بابت سرعت جریان و کمترین عمر هوا و فرم خطی بدترین تهویه شامل کمترین سرعت جریان و بیشترین عمر هوا را دارد.

بافت های تاریخی شهرها پاسخی مناسب برای زندگی افراد در زمان خود بوده و اصول و ارز ش های جامعه خود را به کالبد معماری بدل کرده اند. گرچه نیازها و فرهنگ جوامع امروز با انقلاب های صنعت و اطلاعات دگرگون شده، اما همچنان ریشه های عمیقی در فرهنگ حاکم بر بناهای تاریخی خود وجود داشته و میتوان از آن ها آموخت. یکی از اصول واجد ارزش خانه های سنتی حریم و علی الخصوص حریم دیداری یا قابلیت کنترل میزان دید به درون خانه با توجه به فضای رو به آن است. در این مطالعه سعی بر آن است که تاثیر عنصر دریا و دید به آن بر حریم بصری بناهای مسکونی بافت قدیم شبه جزیره بوشهر بررسی شود. در این راستا با روش پژوهش در عمل، مطالعات میدانی انجام شده است؛ بدین صورت که با نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند، شش بنای مسکونی درون و لبه بافت تاریخی که دارای عنصر شناشیر خارجی هستند، انتخاب و برداشت شده اند. با معرفی عناصر موثر در حریم دیداری، تعداد، سطح و دید آن ها، میزان باز، نیمه باز یا بسته بودن فضای خانه توسط این عناصر در نمای بناهای داخل بافت و رو به دریا مقایسه و تاثیر عامل دریا در حریم بصری خانه ها استنتاج شده است. آن چه از نتایج برآمده نشان دهنده این است که دریا باعث کاهش نیاز به حریم بصری خانه ها شده به گونه ای با وجود ثبات تناسبات، نماهای درون بافت دارای فضاهای بسته بیشتر و فضاهای باز کمتری نسبت به خانه های لبه بافت هستند اما میزان فضای نیمه باز در آن ها یکسان بوده و تحت تاثیر عامل دریا قرار نگرفته است.

در این تحقیق مزاج فضا و مزاج انسان در واکاوی خانه های تاریخی شهر بوشهر تحلیل شده است. علاوه بر این که محیط تأثیرات مستقیم در انتخاب راهکارهای اقلیمی موثر در معماری دارد، مزاج ساکنان و همین طور مزاج فضاهای محل زندگیشان را تحت تأثیر قرار می دهد. در این پژوهش ساکنان و خانه های بافت تاریخی بوشهر جامعه آماری بوده و شاخصه های مزاج آن بر مبنای تحت تأثیر قرار گرفتن از عناصر اربعه محیط واکاوی شده است. این تحقیق با هدف پیدا کردن عواملی در معماری خانه های تاریخی بوشهر متأثر از تأثیرات محیط بر مزاج آن از طریق شناخت شاخصه های مزاجی هر فضا با مطالعه میزان حضور شاخصه های چهارگانه محیط به عنوان نماینده چهار مزاج اصلی، بر فضاهای خانه یعنی عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش انجام شده است. چگونگی تأثیرات محیط بر مزاج انسان و فضا و اثر آن بر معماری خانه های تاریخی بوشهر سوال اصلی و چگونگی تأثیرات هر یک از این شاخصه های چهارگانه محیط بر مزاج فضا به عنوان پرسش مبنایی جهت رسیدن به نتایج تحقیق است. روش تحقیق این پژوهش، توصیفی، توصیفی- تحلیلی و تحلیل محتوای منابع جهت شناخت منابع و مبانی پژوهش است. مطالعه داده ها، جهت تحلیل خانه های بافت تاریخی بوشهر به دو روش کل نگر (قیاسی) و تحلیل جزئیات در راستای رسیدن به یک نتیجه کل (استنتاجی) در نظر گرفته شد. مهم ترین نتیجه این مطالعه وجود تنوع مزاج فضاهای خانه، همانند تنوع طبع ساکنان این خانه ها، در بافت تاریخی بوشهر است. به طوری که هر یک از فضاها متناسب و مناسب با چگونگی سکونت و فعالیت ساکنان در آن شکل گرفته است و افراد با مزاج های متنوع می توانند بر اساس نیاز جسمی و روانی خود در فضاهای خانه سکونت کنند.

پیوند معماری گذشته و حال همواره تحول آفرین است. تحولی که می تواند هویت های دوره معاصر و آینده را شکل دهد، سنت های معماری را حفظ نماید و جذابیت های زیبایی شناختی یادمان ها، بناها و مناظر شهری را ظهور و بروز بخشد. میراث معماری هر منطقه به مرور زمان تحت تأثیر محیط طبیعی و انسان ساخت تکامل یافته و رشد کرده است. این سیر تکاملی، تنوعی از معماری را ایجاد کرده است که بر اثر آن هر شهر، منطقه، محله و حتی گذر خصوصیات منحصربه فرد خود را دارا است. این تنوع، در عین همبستگی و هماهنگی، نمایانگر هویت فرهنگی و محیطی شهرها است. با استخراج اصول پایدار، که استخوان بندی معماری تاریخی را شکل داده اند، ریخت شناسی به عنوان مرجعی الهام بخش به معماران و برنامه ریزان شهری کمک می کند تا بتوانند سنت های معماری را با روش های خلاقانه در معماری معاصر به دور از تقلید تجسد بخشند. هدف از این پژوهش دست یابی به اصول و الگوهای معماری تاریخی برای استفاده در طراحی بناهای معماری جدید با توجه ریخت شناسی آن ها است. در این راستا ابتدا به روش تحلیلی توصیفی مفاهیم پژوهش تبیین و فرایند ریخت شناسی بناهای تاریخی تدوین می شود. در بخش بعدی خانه های تاریخی شهر رشت به عنوان نمونه موردی مطالعه و بررسی می شوند.  یافته ها نشان می دهند که توجه به مراتب فرهنگی و هویت که در ساختارهای فضایی بروز می یابند درکنار مؤلفه های کالبدی در ریخت شناسی بناهای تاریخی اهمیت دارد. در مطالعه فرم و ویژگی های کالبدی و کیفیت های بصری رابطه معناداری میان بنا در محوطه و موقعیت آن در بافت وجود داشت. شکل بنا، تناسب میان عناصر و کلیت فرم، سطح اشغال و تعداد طبقات خانه های تاریخی رشت دارای ویژگی های منحصربه فردی هستند. ریخت شناسی ساختارهای فضایی در خانه های تاریخی رشت نشان داد روابط بین فضاهای عملکردی در فضاهای داخلی و ارتباط آن با فضای بیرونی عمدتاً به وسیله فضاهای نیمه باز (ایوان) اتفاق می افتد. این ویژگی علاوه بر شفافیت فضایی موجب غنای بصری نمای بیرونی نیز می شود. فرایند ریخت شناسی در دست یابی به اصول و الگوهای معماری تاریخی می تواند در طراحی فضاهای جدید مورد توجه قرار گیرد.

هدف اصلی انجام پژوهش، سنجش شاخص عمق و ارتباط آن با منطق اجتماعی- فرهنگی است که در نرم افزار (Ucl depth map) جهت مدلسازی 10 خانه تاریخی کاشان در بررسی مولفه های عمق کلی، عمق نسبی و میانگین شاخص آرایش فضایی برای کل بناها استفاده شده است. به منظور بررسی نقش مکان یابی اجزای خانه ها در ارتقای راندمان عملکردی، شاخص عمق در این خانه ها (رزاقیان، ابریشمچی، الماسی، رضوانیان، فخره ای، مظفری، آب ماهی، عادل، لاجوردی، بهی) در ارتقای راندمان عملکردی مورد مطالعه قرار می گیرد. یافته های پژوهش نشان داد ارزش فضایی در راستای منطق اجتماعی-فرهنگی معماری ایرانی اسلامی در شهر کاشان در رابطه با شاخص عمق نظام می یابد. در رابطه با سه دری یا پنج دری، مشاهده می شود که در خانه های ذکر شده، این فضا ًاولا به تعداد ًنسبتا زیادی (بیش از دو فضا) موجود است ثانیاً جایگاه ثابتی به لحاظ میزان عمق ندارد و موقعیت آن در هر خانه متفاوت است. براساس نتایج حاصل از این بررسی، مشاهده شد خانه های منطقه، در کل دارای عمق کم بوده و سلسله مراتب فضایی آن چندان پیچیده نمی باشد ومعانی اجتماعی فرهنگی مشابهی در هر یک از خانه ها وجود دارد و خانه ها دارای یک هسته مرکزی حیاط بوده که مرکز عرصه های سرویس دهنده و سرویس گیرنده است.

تناسبات، یکی از اصول مهم به کار گرفته شده در ساخت بناهای تاریخی ایران است. عوامل متعددی در بکار بردن یک نوع مشخص از تناسبات در فضا، مؤثر هستند؛ که بوم منطقه و اقلیم، از مهم­ترین آن­ها است. بوشهر یکی از شهرهای اقلیم گرم و مرطوب ایران است که خانه ­های بافت تاریخی آن، دارای فضاهای باز و نیمه ­باز متعددی است. سیمای کلی فضاهای مذکور در بناهای تاریخی به گونه ­ای است که به نظر می­ رسد تناسبات این فضاها از اصول مشخصی پیروی می­ کند. از این رو نگارندگان با هدف بازشناسی اصول تناسباتی و هندسی حاکم بر فضاهای باز و نیمه ­باز خانه­ های تاریخی بوشهر، در راستای بازبه کارگیری و بهره ­گیری از عملکردهای حاصل از آن در معماری معاصر، این تحقیق را صورت دادند. در این راستا، تحقیق در دو بخش مبانی نظری و مطالعات میدانی، تنظیم شده است. بخش مبانی نظری با استفاده از مطالعات اسنادی و در جهت معرفی، بررسی پیشینه و عملکرد این فضاها بوده است و بخش میدانی با استفاده از مشاهده­ مستقیم نمونه­ های مطالعه و استفاده از نقشه­ های از پیش تنظیم شده از بناها و تطبیق آن با اندازه ­گیری­ های عددی با استفاده از متر لیزری انجام شده است. بررسی­ های یافته­ های حاصل از هندسه، اعداد و اندازه­ های استخراج شده از فضاهای باز و نیمه ­باز در خانه ­های تاریخی بندر بوشهر، نشان می ­دهد که هر یک از این فضاها دارای هندسه­ تناسباتی مشابهی در تمام نمونه­ ها بوده ­اند؛ فضاهای حیاط دارای هندسه مربع و یا نزدیک به آن، با نسبت ارتفاعی زیاد، عرض دالان­ ها، رواق­ ها و طارمه ­ها زیاد و تقریبا نزدیک به 3 متر است که جهت ایجاد عمق بیشتر سایه ­اندازی بوده است. هندسه­ غالب فضاهای نیمه ­باز مستطیل کشیده و ارتفاع آن­ها زیاد و نزدیک به عدد 4 می­ باشد که جهت انتقال گرما به بالا بوده است.